چگونه قرآن را حفظ کنیم؟
الف: قرآن مناسب برای حفظبرای حفظ قرآن باید قرآنی را انتخاب کرد که در درجه اول قطع متوسطی داشته باشد.یعنی نه خیلی کوچک باشد،نه خیلی بزرگ .مثلاً قطع رحلی،چون همان طوری که بعداً توضیح داده خواهد شد،بایدانسان بتواند تصویر صفحه ای را که حفظ می کند-با تمام ویژگی هایش-در ذهن خود داشته باشد.یعنی به اصطلاح تصویر آن صفحه را در ذهن خود ببیند.بنا بر این اگراندازه صفحه خیلی بزرگ یا بیش از حد کوچک باشد،به راحتی در ذهن جای نمی گیردوبازسازی تصویر آن درذهن کار آسانی نیست.همچنین صفحه های بزرگ فرد را دچار سر در گمی واحتمالاًخستگی می کند،به عبارتی جمع بندی چنین صفحه ای به مراتب دشوارتر از صفحه های متوسط ومعمولی است.قطع هایی هم که بیش ازحد کوچک هستند،علاوه بر اینکه ذهن و چشم را خسته می کنند،در هنگام یاد آوری و بازسازی آن در ذهن ممکن است آیات وسطر ها با هم تداخل پیدا کنند.البته برای یاد آوری آیات می توان قرآن کوچکی درجیب داشت وازآن استفاده کرد.ولی بایدازهمان نوع قرآنی باشدکه باآن حفظ می کنید. مثلاًهردورسم الخط عثمان طه باشد.
رنگ صفحات حتی المقدور رنگ صفحه باید دارای این ویژگی ها باشد جذاب باشد: مثلاًرنگ سبز یا هر رنگ ملایم دیگری که با صلیقه فرد جور بیاید. دارای رنگ های تند نباشد: چون قرار است زیاد با قرآن سروکار داشته باشیم،رنگ های تند مثل رنگ قرمز،برای مدت طولانی،ذهن و چشم را خسته می کند. تاآنجا که ممکن است ساده باشد: متن صفحه هایی که زیاد نقش و نگار دارند-مثل کاغذ های ابروباد-شاید جذاب باشند ولی ممکن است تمرکز حواس فرد را کمترکنند.باید توجه داشت که این نکات هم در مورد زمینه صفحه وهم در مورد خطوط آیات صدق می کند
بدون ترجمه باشد:
درهر کاری باید ابتدا هدف آن کار رادر نظر داشت ودراین مبحث هدف ما حفظ آیات قرآن است و نه حفظ ترجمه قرآن.به همین خاطر لازم است تمام تمرکز ما روی حفظ آیات باشدوچیزدیگری توجه ما را جلب نکند.به همین خاطر باید از قرآنی استفاده کرد که فقط متن آیات را دربر داشته باشدوترجمه یا هر گونه توضیح دیگری درصفحات مشاهده نشود.چون یکی از نکات مهم در حفظ قرآن تمرکز حواس است وباید سعی ما بر این باشد تا آنجا که می توانیم موانع این تمرکز را کمتر کنیم .البته همانطور که در مباحث دیگر این سایت آمده است(رجوع کنید به بخش نقش ترجمه و مفاهیم در حفظ)دانستن معنی یا لااقل مفهوم کلی آیات کمک زیادی به حفظ ویادآوری آیات می کند،ولی این مطلب دیگری است که راه استفاده ازاین مقوله در جای خودش گفته شده است.به هر حال توصیه می شود ،برای تمرکز حواس هرچه بیشتر و همچنین نظم در حفظ ترتیب صفحه ها(در مورد قرآن هایی که یک صفحه متن ویک صفحه ترجمه دارند)بهتر است از قرآنی که هیچ نوع ترجمه ای نداشته باشد استفاده کرد
ب: زمان مناسبزمان یکی دیگر ازنکاتی است که باید درمقوله حفظ مد نظر قرار بگیرد که می توان این موضوع را به دو بخش تقسیم کرد:
1-از لحاظ بهره بر داری بیشتر چه زمانی برای حفظ مناسب تر است ؟
2 -چه اوقاتی از شبانه روز را به حفظ قرآن اختصاص دهیم ؟ لازم به توضیح است که در مورد کمیت زمانی واینکه چه مقدار از وقت رابه حفظ ودوره آیات باید اختصاص داد،درمبحث روش حفظ ودوره آیات بحث خواهد شد،ودر اینجا فقط صحبت از این است که چه موقعی قرآن حفظ کنیم که بهترین بازده را داشته باشد
چه زمانی برای حفظ قرآن مناسب است ؟اگر بخواهیم تمرکز حواس و کیفیت حفظ خود را بالا ببریم باید به این نکات توجه کنیم:
در حالات نامناسب روحی به حفظ قرآن نپردازیم.مثلاًاین موارد زمان مناسبی برای حفظ کردن نیست
در هنگام خواب آلودگی یا بیماری-در هنگام گرسنگی وتشنگی -سیری بیش از حد- درحال عصبانیت-اوقاتی که بیش از حد ناراحت یا خوشحال هستیم-زمانی که مسئله ای به طور کامل ذهن ما را به خود مشغول داشته است-وقتی که حوصله نداریم-بعد از یک فعالیت ذهنی سنگین و....
درحقیقت زمانی را باید برای حفظ انتخاب کرد که هیچگونه عامل تشویش ذهن وبر هم زننده تمرکز حواس وجود نداشته باشد یا در حداقل باشد.بدیهی ست وقتی ما عصبانی باشیم یا مسئله دیگری ذهن ما را به خود مشغول کرده باشد نمی توانیم یک کار ذهنی جدی را آغاز کنیم.به عبارتی حواسمان پرت است،با حواس پرتی هم نمی توان کار کرد مخصوصاًکارهای ذهنی.پس باید این مسائل مورد توجه یک حفظ کننده قرآن باشد
چه اوقاتی از شبانه روز را به حفظ قرآن اختصاص دهیم ؟می توان گفت این موضوع بیشتر به خود فرد بستگی دارد که چه وقتی از روز یا شب را بهتر می تواند حفظ کند.مثلاًبعضی عادت دارند صبح ها حفظ کنند،یا عده ای شب را برای فعالیت های ذهنی ترجیح می دهند.به هر حال بسته به عادتتان باید کشف کنید که کدام زمان از شبانه روز آمادگی بیشتری جهت حفظ قرآن دارید.نکته دیگری که می تواند مد نظر قرار بگیرد این است که بعضی از ساعات شبانه روز را ساعات بهتری برای کارهای ذهنی وبه خصوص حفظ قرآن دانسته اند.از استنباطی که از اظهار نظر برخی روان شناسان بدست می آید ونیز تجربیات دیگران وهمچنین از بعضی روایات،چنین بر می آید که اوقاتی در شبانه روز هستند که برای کارهای حفظی مناسب ترند.مثلاًاول صبح.حال اگر شما بخواهید در چنین زمان هایی حفظ کنید،اگر با عادتتان جور باشد که مشکلی نیست وگرنه باید عادت خود را عوض کنید. به عنوان مثال کسی که همیشه عادت داشته است صبح ها بخوابد یا شب ها تا دیر وقت بیدار باشدنمی تواند اول صبح با روحیه خوبی به حفظ قرآن بپردازد واگر می خواهد اول صبح حفظ کند باید عادات و ساعت خواب خود را تغییر دهد،مثلاًشب ها زودتر بخوابد وسعی کند چند روز به طور تمرینی صبح ها نخوابد و وقتی که به این روش عادت کرد آن موقع می تواند صبح به حفظ قرآن بپردازد.حال با این مقدمه ساعاتی را که گفته شده است برای حفظ قرآن مناسب تر است ذکر می کنیم
1-سحرگاهان:اینطوری که از روایات برمی آید یکی از اوقاتی که برای قرآن خواندن مناسب است،ثلث آخر شب وهنگام سحر است وبعضی گفته اند برای حفظ هم یکی از بهترین ساعات است.ا ل بته به نظر ما این ساعت برای از رو خواندن قرآن و دوره آیات از روی مصحف(یکی از برنامه های دوره این است که هر از گاهی آیات محفوظه از رو خوانده شود)بهتر است،مگر اینکه کسی کاملاًعادت کرده باشد در چنین ساعتی حفظ کند.به هرحال سروکار داشتن با قرآن در چنین ساعاتی ثواب فراوان دارد
2-ساعات اولیه صبح مخصوصاًبین الطلوعین یعنی بین اذان صبح تا طلوع آفتاب،که اکثر حافظان وکسانی که در این زمینه صاحب نظرند این ساعت را بهترین وقت برای حفظ قرآن دانسته اند.از روایات متعدد هم چنین بر می آید که اولاًبین الطلوعین بهترین ساعت شبانه روز است،و همچنین برای حفظ قرآن ساع ت بسیار مناسبی است واگر کسی موفق شود به طور مستمر در این ساعت به حفظ قرآن بپردازد بسیار عالیست3-برای بعضی ها هم شب ها برای حفظ بهتر است.بسیاری از بزرگان شب ها به امور درسی خود می پرداختندوروزها استراحت می کردند..البته کسانی که تصمیم دارند شب ها به حفظ قرآن بپردازند باید این نکات را مد نظر داشته باشند:اول اینکه در ساعت اول شب حفظ نکنند بهتراست.دومین نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که بین شام خوردن وحفظ کمی فاصله باشد.
اوقاتی مثل غروب آفتاب و اول شب ،سر ظهر شاید برای حفظ چندان مناسب نباشد.
بحثی پیرامون تأثیر زمان معین در حفظ قرآناگر می خواهی د بازده حفظ بیشتر باشد و کمتر احساس خستگی کنید بهتر است در ساعت یا ساعات مشخصی از شبانه روز به حفظ قرآن بپردازید.از محاسن این کار یکی عادت کردن به وقت مشخصی برای حفظ است به طوری که پس از مدتی به طور ناخود آگاه به ساعت حفظ خود عادت می کنید. با این کار تمرکز حواس نیز بیشتر می شود و همچنین احساس کسالت و بی میلی که گاهی در برنامه های زمانی نامنظم روی می دهد کمتر می شود.
برای این کار بهتر است ساعتی را که تا حد زیادی مطمئن به عدم تغییر آن هستید انتخاب کنید و کمی هم برای آن مجال بگذارید مثلا از پنج و پنج ونیم صبح تا شش و شش و نیم، تا اگر یک روز نتوانستید سر ساعت پنج حفظ کنید طبق برنامه تا پنج ونیم برای شروع کار وقت داشته باشید.البته باید سعی شود تا آنجا که می شود ساعت حفظ دقیقتر باشد.
ج: مکان مناسبدر مورد مکان حفظ چند نکته کلی باید مد نظر قرار بگیرد.اینکه درچه مکان هایی به حفظ بپردازیم که بیشترین بازده را داشته باشد خود مسئله در خور توجهی است،اما شاید در ابتدا لازم باشد بدانیم در چه مکان هایی نباید کارهای ذهنی وبخصوص حفظ را انجام داد.در اصل می توان از این نگاه مکان ها را به سه دسته تقسیم کرد:
1-مکان هایی که برای حفظ مناسب نیست:این هم به دو دسته تقسیم می شود ،یکی مکان هایی که از لحاظ معنوی برای حفظ شایسته نمی باشند و خوب نیست انسان در آن مکان ها به حفظ قرآن بپردازد که واضح است و نیاز به توضیح بیشتری ندارد.همچنین طهارت وپاکیزگی وغصبی نبودن مکان و همچنین لباس حافظ نیز می تواند یکی از عوامل موثرمعنوی جهت موفقیت در حفظ قرآن باشد.دوم مکان هایی که تمرکز حواس انسان را به هم می زنند.بدیهی است در مکان های شلوغ - پر سر وصدا - سرد - بیش از حد گرم ویا هر مکانی که به نحوی انسان را دچار مشکل کند وتمرکز حواس را به هم بزند ،نمی توان به حفظ قرآن پرداخت.
2-مکان هایی که برای حفظ مناسب است: اگر نباید های مورد قبلی را رعایت کنیم می توان مکانی شایسته حفظ داشت.آرامش یکی از مهمترین عوامل تمرکز حواس است محیط آرام وبی سر وصدا ازشرایط اولیه حفظ است.اگردر جایی هستید که تلوزیون یا رادیو روشن است،چند نفر با هم صحبت می کنند ویا سر وصدای بچه ها بلند است ،بهتر است برنامه حفظ را به وقت دیگری موکول کنید .پس محیط آرام اولین شرط یک مکان مناسب است.
3- مکان هایی که از لحاظ معنوی برای حفظ شایسته تر است مثل مساجد واماکن متبرکه،.البته در مکان هایی مثل مساجد که معمولاًشلوغ است یا هر لحضه ممکن است کسی وارد شود نمی توان تمرکز چندانی داشت.پیشنهاد می شود برای بعضی از مراحل دوره از این اماکن استفاده شود.به طور خلاصه می توان گفت مکانی را که برای حفظ انتخاب می کنید باید محیطی آرام ومناسب ومکانی پاکیزه ودور از هر گونه دغدغه باشد.نکته دیگر اینکه سعی کنید مکان حفظ تا انجا که ممکن است ساده باشد،زرق وبرق های اضافی-تصاویر متعدد وچیزهایی از این قبیل ممکن است حواس انسان را به جای دیگری معطوف کند.مثلاً،در مورد نماز،اگر دقت کرده باشید،بسیاری از چیزهایی که مکروه قلمداد شده است عواملی هستند که تمرکز حواس نمازگزار را به هم می زنند.اینکه روبروی عکس نماز خواندن مکروه است ویا مقابل درب باز نماز نخوانید ونکاتی از این قبیل.که شاید یکی از فلسفه های مکروه بودن این موارد همان بر هم خوردن تمرکز حواس نمازگزار باشد،برای حفظ قرآن هم-حد اقل برای اینکه بهتر حفظ کنیم-باید تا آنجا که م ی شود عوامل بر هم زننده تمرکز را از بین برد تا حواس انسان فقط به یک موضوع،که همان حفظ قرآن است،معطوف باشد.نا گفته نماند که در مورد کودکانی که در سنین پایین تر هستند،جذاب کردن محیط وامکانات حفظ-البته در حد لازم-نه تنها خوب است بلکه گاهی اوقات جهت تشویق وترغیب بیشتر ضروری ست
نکته
دیگر اینکه سعی کنید حتی المقدور در یک مکان معین ومشخص به حفظ بپردازید وتا آنجا که ممکن است محل حفظ را عوض نکنید.فرضاًاین طور برنامه ریزی کنید که هر روز در محل مشخصی-مثلاًدر فلان اتاق-و همچنین در یک ساعت مشخص به حفظ قرآن بپردازید.این خود موجب می شود که انسان به شکلی به آن مکان وزمان معین عادت کند وبه اصطلاح نسبت به آن موقعیت مکانی وزمانی خاص شرطی بشود،و هر روز جهت انجام کار مورد نظر-که همان حفظ قرآن است-درهمان زمان مشخص،به مکانی که عادت کرده است برود.یکی دیگر از فوائد مکان ثابت این است که معمولاًوقتی انسان وارد محیط جدیدی می شود،مدتی را صرف کنجکاوی در چگونگی محیط می کند وچه بسا در حین حفظ حواسش به جزئیات محیط جدید باشد،ولی مکانی که فرد هرروز با آن سر وکار دارد برایش عادیست واین مشکلات را ندارد.پس دقت کنید که مکان حفظ خود را عوض نکنید مگر اینکه آن مکان دیگر محیط مناسبی برای حفظ نباشد،یا واقعاًازآن خسته شده اید واحتیاج به یک تنوع دارید.مطلب دیگری که قابل ارائه هست این است که بعضی ها به علت شغل ویا هر مسئله دیگری ناچارند در دو مکان به حفظ بپردازند.اینان هم باید سعی کنند که همان دو مکان هم دو مکان مشخص با زمان های معین باشد .ا ل بته اگر سعی شود فقط یک مان باشد بهتر است.زمان را می توان تقسیم کرد. در یک مکان مشخص در دو زمان -مثلاًصبح وشب-به حفظ پرداخت
د: برنامه ریزیکسی که می خواهد حفظ قرآن راشروع کند باید از همان اول کار یک برنامه ریزی دقیق داشته باشدوسعی کند تا آخر کار یک برنامه دقیق و منظم را دنبال کند.وی ژ گی های کلی برنامه حفظ می تواند به این صورت باشد
برنامه ای قابل اجرا باشد:یعنی برنامه ای باشد که بتوان آن را پیاده کرد ومورد استفاده قرار داد.سنگین نباشد،با وقت انسان سازگار باشد، معمولا بعضی ها در آغاز کار برای خود برنامه های سنگین می ریزند و بعد گیر می کنند.
با سایر برنامه های ما هماهنگ باشد:برنامه ای که در نظر گرفته می شود باید هم ازلحظ حجم و هم از لحاظ زمانی با سایر برنا مه هایی که داریم-مثلاًبرنامه های درسی- هماهنگی داشته باشد و به اصطلاح تداخلی بین بر نامه ها بوجود نیاید.یعنی هر چیز به جای خود.برنامه حفظ قرآن،درس،تفریح،کار واستراحت،هر کدام وقت خودش را بشناسد.واین امر می طلبد که فرد حفظ کننده نه تنها برای حفظ قرآن،بلکه برای سایر امور نیز برنامه ریزی داشته باشد.به بیان دیگر می توان گفت:یکی از شرایط مهم حفظ قرآن این است که انسان زندگی منظمی داشته باشد لا اقل کارهای مستمرش تابع یک نظم نسبی باشد.وگرنه ممکن است به هیچ کدام از کارهایش نرسد.نه حفظ،نه درس ونه کارهای دیگر
برنامه ای انعطاف پذیر باشد:معمولاًبرای هر کسی کارهای نا خواسته پیش می آید،یا گاهی اوقات حجم بعضی از برنامه ها زیاد می شود -مثلاًفصل امتحانات و سنگین شدن بر نا مه های درسی- به همین خاطر لازم است که برنامه حفظ ما قابل انعطاف باشد. (البته نه بیش از حد) یعنی بتوان آن را در یک چهار چوب مشخص کم وزیاد کرد.مثلاًمی توانید برای زمان یا میزان حفظ روزانه خود یک حد اقل و حد اکثر بگذارید که فرضاًمیزان حفظ بین یک تا یک ونیم صفحه وزمان آن روزانه یک ساعت تا یک ساعت ونیم باشد.ولی نکته ای که باید به آن التفات داشت این است که اصل برنامه باید ثابت باشد ودر مواقع ضرورت از مجال ها استفاده کردمثلاًبرنامه شما این است که روزی یک ساعت یک صفحه حفظ کنید،ودر مواقع خاص این برنامه به روزی نیم صفحه با نیم ساعت زمان تبدیل می شود.بعضی ها هم گفته اند برنامه ای خوب است که یک حد اقل داشته باشد ولی حد اکثر نداشته باشد .اینطوری:من حد اقل باید روزی یک صفحه حفظ کنم بیشتر شد عیبی ندارد کمتر نباید بشود. البته این خوب است ولی بهتر است حد اکثر آن هم مشخص شودکه مثلاًدیگر روزی بیش از سه صفحه هم حفظ نمی کنم.این مسئله در مورد زمان نیز مصداق دارد.به طور کلی بایدبین ماکزیمم ومینیمم برنامه ما تعادل و تناسبی بر قرار باشد.اینطور صحیح نیست که بگوییم من حد اقل روزی یک صفحه حفظ می کنم وحد اکثری ندارد ،وقت کنم روزی ده صفحه هم حفظ می کنم.در مورد زمان هم همینطور،خودتان را به میزان زمان مشخصی عادت دهید که حد اقل داشته باشد وحد اکثر آن هم با حد اقلش تناسب داشته باشد.مثلاًروزی یک ساعت تا یک ساعت ونیم،نه فرضاًروزی یک ساعت تا هرچه که شد
آشنایی با قواعد تجوید،روخوانی و وقف وابتدا:لازم است فردی که قرآن حفظ می کند به این قوائد آشنایی داشته باشد و قبل از شروع کار حفظ باید ابتدا صحیح خواندن قرآن را آموخت.تا هم قرآن را غلط نخوانیم وهم اینکه غلط حفظ نکنیم.چون معمولاًبرای حفظ هر آیه لازم است چند بار آن آیه از رو و چندین بار از حفظ خوانده شود،حال اگر کسی با قوائد صحیح خوانی قرآن آشنایی نداشته باشد در اثر تکرار زیاد همان لحن غلط در ذهنش می ماند و بعد درست کردنش بسیار مشکل می شود.مخصوصاًدر مورد مخارج وصفات حروف،که اگر کسی به صورت نادرست تکرار زیاد داشته باشد برایش ملکه شده و در ذهنش همانطور باقی می ماند و درست کردنش خیلی سخت تر می شود .به همین خاطر باید اول قوائد صحیح خوانی قرآن را آموخت و بعد به حفظ قرآن پرداخت .
ترتیل خوانی و لهجه عربی:هم در زمانی که آیات را به قصد حفظ می خوانید و تکرار می کنید وهم در زمان دوره ،چه از رو بخوانید و چه از حفظ،باید با یک صوت آهنگین و لهجه عربی باشد.با همان شیوه ای که امروزه به ترتیل مشهور است که در اصل همان تدویر است.این امر چند کمک به شما می کند اول اینکه وقتی با یک صدای نیکو وآهنگین بخوانید بیشتر به خواندن وحفظ قرآن ترغیب می شوید ومی توانید مدت طولانی تری به حفظ یا دوره بپردازید.دومین حسن این کارساخته شدن و پخته شدن صدای شماست.حتی برای کسانی که در زمینه صوت وقرائت کار می کنندتوصیه می کنند که هرروز مقداری از قرآن به صورت ترتیل بخوانند.سومین فایده این کار این است که قوائد تجوید وروخوانی را بهتر می شود بجا آور .البته در هنگام تکرار برای حفظ یکی دو بار هم بدون آهنگ و به اصطلاح به صورت فصیح خوانی بخوانید با رعایت کامل تجوید و لهجه ی عربی(زمانی که از حفظ می خوانید)
در مورد لهجه عربی هم منظور این است که قرآن را عربی بخوانید نه مثلاً با لهجه فارسی.کسره نزدیک به یا تلفظ شود،ضمه نزدیک به واو،الف مدی بعد از حرف استعلا باز تلفظ گردد ویا اینکه حروف در مخارج صحیح عربی تلفظ گردد.
منبع : گلستان قرآن
