نوروز در فرهنگ اسلامی  

بررسی ارتباط نوروز با آموزه های دین اسلام و برخی ارزش های مذهبی، و نگاه قرآن و روایات به عید و نوروز و اشاره به برخی اعمال و آداب نوروز از محورهایی است که در مقاله زیر مورد توجه و بازخوانی قرار گرفته است. با هم آن را از نظر می گذرانیم.
¤ ¤ ¤
رابطه نوروز با بهار طبیعت
عید نوروز، از جمله اعیادی است که قدمتی دیرین و گستره ای وسیع دارد. ملتهای گوناگون از جمله ایرانیان، از عهد باستان تابحال این مراسم را با آداب و رسومی خاص برگزار می کنند. نوروز تنها آئینی است که با آغاز بهار، هماهنگ و همزمان بوده، و با نو شدن سال، آغاز می شود، چون خورشید در نخستین روز بهار به نقطه اول حمل می رسد.
در روایتی از معصوم(ع) فصل بهار به رستاخیز انسانی تشبیه شده و آمده: «اذا رایتم الربیع فاکثروا ذکر النشور، وقتی که بهار را دیدید قیامت را بسیار به یاد آورید. «جشن نوروز نمادی از سالگرد بیداری طبیعت از خواب زمستانی است که به رستاخیز و حیات منتهی می شود.
قرآن کریم می فرماید: «با دقت به آثار و نشانه های رحمت پروردگار بنگر، که چگونه زمین را پس از مردن دوباره زنده می کند همان خداوندی که مردگان را بعد از مردن دوباره زنده می نماید. و اوست که با قدرت ذاتی خود بر هر چیزی تواناست.» (روم.50)
آری، نوروز که آغاز فروردین و بهار است نشانه رویشی جدید و آفرینش و حیات گیاهان، درختان و حیوانات است.
علامه مجلسی (ره) می فرماید: شروع فروردین که با عید نوروز آغاز می شود باعث رشد بدن های حیوانات و زمینه زایش و رویش درختان و گیاهان است.(1) که همه اینها نشانه قدرت خداوند سبحان است.
با ظهور اسلام و گرایش ایرانیان به اسلام، نه تنها چالشی میان اسلام و آیین های ملی ایران- خصوصا نوروز- به وجود نیامد بلکه اسلام با آراسته کردن نوروز به دعا، نماز و ... و با کمک به غنای محتوایی آن، رنگ و بویی تازه به آن داد و پیوندی مستحکم میان آن و ایران برقرار شد.
اما در عصر پهلوی سران طاغوت برای رسیدن به اهداف ضد اسلامی خود تلاش کردند تا میان اسلام و ایران نوعی تقابل مصنوعی به وجود آورند و لذا تلاش کردند تا با دمیدن بر کوره خرافات و آتش پرستی، اسلام را عامل تباهی فرهنگ و تمدن ایران نشان داده و مردم را به سمت بعضی از مراسم خرافی در این ایام سوق دهند. چنان که سیزده را نحس جلوه می دادند که کمتر کسی در سیزده نوروز در خانه خود می ماند و همه به دشت و صحرا پناه می بردند. در این هنگام هم علمای بزرگی همچون استاد شهید مطهری(ره) با گفتار و تالیف کتاب «خدمات متقابل اسلام و ایران» به مقابله با این گونه تبلیغات و شایعات برخاستند.
عید در لغت
عید در زبان فارسی به معنای «جشن» است. عید روز مبارکی است که مردم در آن جشن می گیرند و شادی می کنند و در این روز به همدیگر عیدی می دهند از قبیل: هدیه، پول، خلعت.» (2) این واژه در عربی برگرفته از کلمه «عود» به معنای بازگشت به پیروزی ها و راحتی های نخستین است.
یکی از دلایلی که بعضی از روزها را «عید» نامیده اند این است که مردم در آن روزها با توبه، دعا و نیایش به سوی پروردگار متعال باز می گردند و خدای سبحان نیز مغفرت خود را شامل حال آنان می کند.
واژه عید در قرآن کریم
کلمه «عید» که ریشه آسمانی دارد یک بار بصورت صریح در قرآن کریم بکار رفته است، در این باره می خوانیم:
«عیسی عرض کرد خداوندا! پروردگارا! مائده ای برای ما بفرست تا برای اول و آخر ما، عیدی باشد و نشانه ای از تو، و به ما روزی ده که تو بهترین روزی دهندگانی. (مائده.114) عید که در این آیه شریفه بکار رفته از ماده «عود» به معنای بازگشت است.
از آن جا که روز نزول مائده آسمانی بر حواریون روز بازگشت به پیروزی و پاکی و ایمان به خدا بود، حضرت مسیح(ع) آن را عید نامیده است، و همان طور که در روایات آمده، نزول مائده آسمانی در روز یکشنبه بود و شاید یکی از علل احترام روز یکشنبه در نزد مسیحیان نیز همین موضوع باشد.(3)
نوروز در نگاه اهل بیت(ع)
در این که روز عید، چه روزی است بیانهای مختلفی آمده است. گاه از برخی ایام خاص به عنوان عید یاد شده است از جمله در روایتی می خوانیم: عیدها چهارتاست: فطر، قربان، غدیر و روز جمعه.(4) اما در برخی روایات نیز از عید تعبیرهای گوناگونی شده:
حضرت علی(ع) فرمودند: «کل یوم لایعصی الله فیه فهو عید، هر روز که در آن معصیت خدا نشود عید است.»(5) در حقیقت روز ترک گناه، روز پیروزی، پاکی و بازگشت به فطرت نخستین است، بنابراین انسان می تواند طوری عمل کند که هر روز برایش عید باشد.
امام صادق(ع) به یکی از اصحابش به نام معلی بن خنیس درباره عید نوروز فرمودند: «نوروز روزی است که پیامبر اکرم(ص) در غدیر خم برای ولایت امیرالمؤمنین(ع) از مردم پیمان گرفت، روزی است که آن حضرت برخوارج نهروان پیروز شد و روزی است که قائم ما اهل بیت(ع) ظهور خواهد کرد.»
همچنین فرمودند: «نوروز آن روزی است که پیامبر گرامی اسلام در سال هشتم هجرت در فتح مکه علی(ع) را برشانه خود بالا برد تا اینکه بتهای معروف قریش را از بالای خانه کعبه بزیرافکند و در هم شکست و خردکرد و این واقعه در اواخر ماه رمضان صورت گرفت.(6)
ارزش های نوروز
1- صله رحم: یکی از سنت های خوب و با ارزش که در ایام نوروز رایج و متداول است، دید و بازدیدهاست که در میان اقوام و دوستان انجام می گیرد و در کتب روائی ما از آن به «صله رحم» تعبیر شده است.
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «صله الرحم تزید فی العمر و تدفع میته السوء، صله رحم عمر آدمی را بسیار بلند می کند و از مرگ بد جلوگیری می کند.»(7)
در این دید و بازدیدها، انسانها از مشکلات هم آگاه می شوند و درصدد حل آنها برمی آیند، مقام معظم رهبری در پیام نوروزی خود فرمودند: «نوروز برای ما عبادت است... (مردم) این روزها را بهانه ای برای دید و بازدید و رفع کدورتها و کینه ها و محبت به یکدیگر قرارمی دهند، این همان برادری و عطوفت و همان صله رحم در اسلام است، بسیار خوب است.. عید نوروز چیز خوبی است، وسیله ای است که دلها با آن شاد می شود، انسانها با یکدیگر ارتباط برقرارمی کنند، صله رحم و صله احباب می کنند... انسان باید با ارحام صله کند، یعنی ارتباط برقرارکند.»(8) و این صله رحم و دید و بازدید از خویشان و دوستان و رفع کدورتها از بهترین ارزش ها و سنتهای نوروز است، و روایات اسلامی در این باره بسیار فراوان است تا جایی که در روایات آمده، با بستگان خود دیدار داشته باشید، هر چند در حد نوشاندن آبی باشد، واگر چه با سلام کردن باشد.
«زخویشان هر کسی ببرید پیوند
به تیشه، ریشه و پیوند خود کند
به مال خویش باید مرد عاقل
نماید قوم و خویش خویش، خوشدل»
2- نظافت
رعایت نظافت و بهداشت از جمله اموری است که در دستورات دینی و اسلامی مورد سفارش و تأکید فراوان قرار گرفته است. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «النظافه من الایمان، پاکیزگی و نظافت جزء ایمان است» (9) اسلام دین نظافت، پاکی و نشاط و شادی است و خداوند هم زیبائی و نظافت را دوست دارد.
افرادی که در روزهای دیگر به هر دلیل در رعایت بهداشت و نظافت کوتاهی می کنند، با فرارسیدن عید نوروز و در سایه عزم و اراده و حرکت جمعی و عمومی که برای آنها فراهم گردیده، بدنبال نظافت و پاکیزگی می روند.
3-توجه به قرآن کریم
پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «ان هذا القرآن مأدبه الله فتعلموا مأدبته ما استطعتم، قرآن سفره ضیافت خداست پس تا می توانید از ضیافت او فرا گیرید.»(01) از آن جا که قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی برای هدایت بشر می باشد و سعادت خوشبختی انسان را در دنیا و آخرت تامین می کند و در زندگی مسلمانان نیز حضوری ثابت و گسترده دارد، امروزه جزو یکی از ارکان سفره عید نوروز بشمار رفته، و قرائت آن در ساعات اولیه سال، از جمله آداب تحویل سال است.
«حافظا در کنج فقر و خلوت شبهای تار
تا بود وردت دعا و درس قرآن غم مخور.»
4-هدیه و عیدی
یکی از رسوم معمول در عیدها، هدیه و عیدی دادن است، پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «الهدیه تذهب الضغائن من الصدور، هدیه دادن کینه ها را از دل می برد.(11)
نویسنده کتاب در «سایه آفتاب» می نویسد: در روز عید نوروز به خدمت امام خمینی رسیدیم، حضرت امام با نشاط تر از روزهای گذشته و متبسم و باقبای نو وارد شدند و به افراد حاضر چند بار «مبارک باشد» گفتند، سپس خودشان سراغ سکه های یک ریالی را گرفتند و در کف دست قرار دادند، افراد حاضر نیز بعد از دست بوسی هر کدام چند عدد برداشتند مشابه این برنامه در نوروز سالهای دیگر نیز تکرار می شد.»(21)
5-حسابرسی
حضرت علی(ع) فرمودند: «من حاسب نفسه سعد، هر کس نفس خود را حسابرسی کند نیکبخت شود.(31)
در پایان هر سال ادارات، تشکیلات، صاحبان کسب و پیشه و... به حسابرسی کارهای خود در طول سال می پردازند و این امری است طبیعی که با این بررسی ها، کم و کاستیها و ضعفها و قوتها روشن می شود و افراد درصدد جبران ضعفهای خود برمی آیند.
چه خوب است ما هم به حساب اعمال و کردارهای یکساله خود بپردازیم و آنها را مورد بازنگری قرار دهیم.
عید نوروز علاوه بر موارد بالا که به اختصار بیان شد دارای ارزشهای مثبت دیگری نظیر زیارت اهل قبول، حضور در اماکن متبرکه، توجه به خانواده و فرزندان و... است که از پرداختن تفصیلی به آنها خودداری می شود.
برخی از اعمال عبادی نوروز
عید نوروز، علاوه بر اینکه عیدی ملی و میهنی است از صبغه اسلامی هم برخوردار است به طوری که برای روز اول فروردین اعمال و عباداتی ذکر شده که نشانگر اهمیت این روز می باشد. از جمله از امام صادق روایت شده که فرمود: در روز نوروز، غسل کن و تمیزترین لباسهای خود را بپوش و به بهترین عطرها خود را خوشبو کن و این روز را روزه بگیر.(41)
براین اساس بسیاری از فقها همچون: مرحوم نائینی، صاحب جواهر، آیت الله حکیم، امام خمینی و... غسل روز عید نوروز را مستحب دانسته اند. همچنین برای این روز چهار رکعت نماز سفارش شده که در مفاتیح الجنان مذکور است.
دعا:برای روز اول سال سفارش به دعا و درخواست خیر و برکت از درگاه خداوند شده است. محدث قمی برای روز اول دعایی را با این مضمون نقل کرده: اللهم صل علی محمد و آل محمد، الاوصیاء المرضیین و علی جمیع انبیائک ورسلک بافضل صلواتک و بارک علیهم بافضل برکاتک و...
مقام معظم رهبری در پیام نوروزی شان فرمودند:
تحویل سال جدید شمسی که مصادف با نوعی تحول در عالم طبیعت می باشد، فرصتی است برای این که انسان به تحول درونی و به اصلاح امور روحی، معنوی و مادی خود بپردازد، ایجاد تحول کار خداست... اما ما موظفیم که برای تحول در درون خود، در زندگی خود و در جهان اقدام کرده و همت و تلاش به عمل آوریم.(51)